ZO-SUAN I HIU By: KL Muana Khaute

General Articles General Updates

ZO-SUAN I HIU

Pathian in khawvel leh a sung ah um zosia a siam hi. A thilsiam te chu hawi a sak mama ziak in a enkawltu ding in mihiam ahun siam ta ahi. Mihiam te chu siam ahi gual ngei un, Pathian thilsiam te chu ahun enkawl tau hi. Ahinla, mihiam te chu siamtu lungtup gual ah hung um talo in, Eden huan apat deldawk in a hung um ui.

Eden huan ah nawpchenna chu mil thei lo in, siamtu dekna’n Babel In-sawng sak in ala um hi. Pathian sang ah chungnun gua’n a hun sa tau a, zia chu Pathian dawigual ahi tak lo ziak in kituakna um thei talo in khetchip in a hung um a, nam chuamchuam leh pau chuam chiat in a hung ki khen hi.

Zia Babel Insawng sakna ah tup-leh-dawi hawilo ziak hih ahi mai diam! Nam chuam leh gam chuam chiat ah hung kikhen in, unau thisan khat hizing lai I hung ki do tua chiat tau a, abik tak ah gen in, ei Zo chate hi Bangladesh, Myanmar leh India kikhen masang in, khawvel dang politics tawh kichawkpawl lo in zalen tak mai in muntin in gamsung un I la kivaihawm uh ahi.

Khawvel ah Zo chate masang ah pil masa leh thiam masate’n Myanmar ah um te Chin ti’n a minvua’u a, Manipur leh Tripura um te Kuki ti’n a minvua kit uh ahi. Lushai Hills ah um nam chuamchuam te Lai, Lushai, Bawm leh a dangdang ti’n ala minvua a, tichun khawvel politics leh khantona’n Zo chate nawk khak in a hung um ta ahi. Burma Government tawh 1949 kum in Panglong Agreement a hun siam ua, zia ni apat chun, Chin National Day, Mizo National leh Zomi National Day I hung mang pan tau ahi.

Zia a chung ah thu te en zing kawm ah custom, culture, religion leh a dangdang te I et chun chiadan chuam chiat I zui tau a, ahinla, chiadan ala kibang kimvek talo maleh nek -leh-chak, sil-leh-chen khawsak dan, Inchen dan, man-leh-mual kipiak dan, leh melput dan te hin sulkhat ah luang unau khat I hinau aki chian hun tawk hi.

Unau thisan laiguizawp Zo chate khawvel ah thunei leh gam changkang zaw te’n Insung siatna ding, khenzakna ding siam zing maleu, thisan khat I hinau hih nial gual lo ahi. Unau khat hiziang maleu hin puitu gin-um, melma ang ah pankhawm dan ziltil-tu ding, kaikhawmtu ding taksapna liantak ala um hi. British te’n khawvel muntin a awpkhum lai un ‘Divide & Rule’ policy Zo chate lak inle lawting tak in ala chiapi’u hi. Zia ziak achun, Zo chate’n British te chu do ala hisek hi. Zo gal, Kuki rebellion leh a dangdang ti’n I chennau gam taphawt in gamdang mi hung lut te nuai ah um sang ah ti’n I la do sek ui. International boundary ah khenzak I hizaw nung un Mizo te’n independent movement thisan naisan pum in liangvai tak in India Government ala do kit ua, tuhin ahileh Zo chate suachatna ding ngaituana ah hiam leh thal chawi ah India Government tawh Suspension of Operation (SoO) nei laitak dinmun bang aki-um hi. Zia gualma achun, Pathian lemtipi ngak in Myanmar (Burma) leh Bangladesh ah Zo chate suachatna ding maban ah unau thisan khat I hinau khawvel hiatpi ah I dinpi thei dingna ding uh lampi siam leh ngakzing ahi.

Zia chu tawh kitawn in, khawvel muntin ah kithezak in pemzak maleu hin sulkhat I hi nau ki hechian in Zo re-unification um theina ding kawng bangkim in pan I la to zel uh ahi. Khatvei thu ah kigawp theina um zianglo maleh amasapen kalbi ding in emotional, psychological, cultural lam ah kizawpmatna a umkit theina ding thiltup ahi zing hi. Zia ziak achun, India, Bangladesh leh Myanmar te kikal ah nawchep ah um Zo chate’n Re-unification lawtin sak ding chu I mawpuakna lianpen ua ngai chiat ding ahi.

India gam ah nam lianzaw Government te’n Zo chate kikhenzak na ding in Tribe min chuamchuam in Gazette in tepte in I um uh ahi. Tribe, clan, dialect leh government apat khenzakna neuneuh te ziak ah Pathian in unau khat, namkhat ah ei siam nau hiatmil thei ahi. Kihiat lo sak ah mimal insung bep a ding ah I um khak uh chun kigawm ni um puan tin, nam lianzaw te khutnuai ah manthaina liantak tungthei zing ah um I hiu ti hiatzing a pawimaw hi.

Sial ek kithezak gual in Mongolia, China leh a dangdang ti vel a pat gam tin guam tin ah I hung kithethang uh ahi. A nailam in India, Bangladesh leh Myanmar te international boundary ah thezak ah um sawn chuh khatlaw hun ahitai tilo theilo ahi. Zia ziak achun, gawpkhawm kit I hina ding un thisan naisanpi luang lo ah Moses gual in, galdo lai ah ban tha zawi dawppi in pan lathak kit hitiu. Nam lungsiat mi leh Pathian tel mi puitu gin-um ahilo chun suak leh sal ah tang den ding I hiu ahi.

Zia ziak achun, puitu (leader) titna diktak nei in Zo chate masawnna ding ah panmun a lak hun ahi kati nuam hi. Khawvel khantona leh politics ah suachatna ding in khangthak thiam leh pil taktak te puitu hina ziltil hun ahitai. Khua hausa dinmun tu gual ah puitu chanmun leh za-umna nutsia nawplona te ziak in masawnna a dal thei hi. Zia ziak achun, khangthak zillai piting taktak, khuahia-leh-kivek deute I Nampi suachatna ding ah mat hun ahitai. A ziak chu, thingkung upa taktak te’n ga hawi, tui leh thum a gasua thei taklo ban in, a ga sunsun le hisel lo in, a thuk chekchuk sek gual in puitu hina sawttak chu a gasua zo talo ahi.

Zia gual ma chun, Gammang lak ah thing tampi kek te hi a kidep tua uh chun, a khandi gual tak ah khangtheilo in, gapha le a sua thei puau hi. Puitu tamtak le zia gual achun gapha sua taktak thei a tawm hi. Khantona sang in status- quo maintain a guau in, aki-dawitawk un, a kam un lemna gengen maleu, kilem tak ah um theina a um theilo bep hilo in buaina kiningnawk mi ningtelna a piang zaw sek ahi. Zia ziak a chun, mawpuakna lian tak te khangthak te chung ah piakthak hun hiat a pawimaw hi. Khawvel-na leh Lalgam-na sem leu hin masawnna um ngei ding ahi.
International Boundary bawlkhum ah I um ziak ua, unau kikhenna ala sawt thimta maleh, Zo chate kingakna leh suan pen I Lalpa Pathian ah thutak chiapi leh dinpi in kalsuan leu hin siamtu’n ei gawmkhawm kit ngei ding in kinep a um hi.

Chung ah I biak Pathian in, hina I neina ding un nu leh pa’n ei siam a, hepina zungbu (ring) in zi leh cha kikhen theina ding a umlo gual in Zo chate Zomi Zosuan , thisan in I piang chiat uh ahi. Zia ziak achun, mite minphuak khum Kuki- Chin- Mizo nomenclature ah buai sangin I hina diktak uh Zo (Zo-suan) kahi ti ah panlak thak ahichun maban suachatna lampi delna ah lawtinna um thei ngei ding ahi.

@KL MUANA KHAUTE

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *